Przyjęta w grudniu 2019 roku dyrektywa UE w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa (tzw. dyrektywa o sygnalistach) nakłada na instytucje publiczne i prywatne szereg obowiązków, w tym mi.in.:
- Konieczność wdrożenia Systemu Ochrony Sygnalistów
- Konieczność ustanowienia Bezpiecznego Kanału do zgłaszania naruszeń przez sygnalistów
Warto zatem odpowiedzieć sobie na pytanie kogo dotyczy dyrektywa o sygnalistach?
Zakres przedmiotowy dyrektywy o sygnalistach
Artykuł 2 dyrektywy o ochronie sygnalistów, definiujący jej zakres przedmiotowy brzmi następująco:
1. Niniejsza dyrektywa ustanawia wspólne minimalne normy ochrony osób zgłaszających następujące naruszenia prawa Unii:
a) naruszenia objęte zakresem stosowania aktów Unii określonych w załączniku, dotyczące następujących dziedzin:
- zamówienia publiczne
- usługi, produkty i rynki finansowe oraz zapobieganie praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu
- bezpieczeństwo produktów i ich zgodność z wymogami
- bezpieczeństwo transportu
- ochrona środowiska
- ochrona radiologiczna i bezpieczeństwo jądrowe
- bezpieczeństwo żywności i pasz, zdrowie i dobrostan zwierząt
- zdrowie publiczne
- ochrona konsumentów
- ochrona prywatności i danych osobowych oraz bezpieczeństwo sieci i systemów informacyjnych
b) naruszenia mające wpływ na interesy finansowe Unii, o których mowa w art. 325 TFUE i określone szczegółowo w stosownych środkach unijnych;
c) naruszenia dotyczące rynku wewnętrznego, o którym mowa w art. 26 ust. 2 TFUE, w tym naruszenia unijnych zasad konkurencji i pomocy państwa, jak również naruszenia dotyczące rynku wewnętrznego w odniesieniu do działań, które stanowią naruszenie przepisów o podatku od osób prawnych lub do praktyk mających na celu uzyskanie korzyści podatkowej sprzecznej z przedmiotem lub celem mających zastosowanie przepisów o podatku od osób prawnych.
2. Niniejsza dyrektywa pozostaje bez uszczerbku dla uprawnienia państw członkowskich do rozszerzenia zakresu ochrony na mocy prawa krajowego w odniesieniu do dziedzin lub aktów nieobjętych ust. 1.
Dyrektywa dotyczy zatem przede wszystkim sektorów związanych z bardzo szeroko pojętym bezpieczeństwem i zdrowiem obywateli oraz finansami, a zwłaszcza finansami publicznymi. Bez wątpienia będą pod nią podlegały instytucje z sektora publicznego (w myśl przepisów Ustawy o Finansach Publicznych). Tutaj jednak pozostaje pewien margines niepewności, ponieważ dyrektywa unijna mówi o możliwości zawężenia zakresu stosowania tylko do instytucji zatrudniających powyżej 50 osób lub gmin liczących powyżej 10 tys. mieszkańców (Artykuł 8 pkt. 9 ust. 1):
Państwa członkowskie mogą zwolnić z obowiązku, o którym mowa w ust. 1, gminy liczące mniej niż 10 000 mieszkańców lub zatrudniające mniej niż 50 pracowników lub inne podmioty, o których mowa w akapicie pierwszym niniejszego ustępu zatrudniające mniej niż 50 pracowników.
Decyzja w tym zakresie zostaje zatem podjęta przez poszczególne państwa członkowskie niezależnie. Na takich samych zasadach może jednak zostać podjęta decyzja o rozszerzeniu zakresu, o czym mówi Artykuł 2, ust. 2.
Dyrektywa o sygnalistach – kogo dotyczy w szczególności?
Wspomniany w przytoczonym powyżej Artykule 2 załącznik wymienia blisko 150 rozporządzeń i dyrektyw unijnych, których przepisy mają być chronione poprzez powołanie instytucji sygnalisty.
Przyjrzyjmy się zatem bliżej kogo dotyczy dyrektywa o sygnalistach na podstawie wymienionych w załączniku regulacji:
- Podmioty zaangażowane w: udzielanie zamówień publicznych i udzielanie koncesji; udzielanie zamówień w dziedzinie obronności i bezpieczeństwa; udzielanie zamówień w dziedzinie gospodarki wodnej, energetyki, transportu i usług pocztowych;
- Podmioty objęte przepisami ustanawiającymi ramy regulacyjne i nadzorcze oraz ochronę konsumentów i inwestorów w zakresie unijnych usług finansowych oraz rynków kapitałowych, usług w zakresie bankowości, kredytów, inwestycji, ubezpieczeń i reasekuracji, produktów w zakresie emerytur zakładowych lub indywidualnych produktów emerytalnych, papierów wartościowych, funduszy inwestycyjnych, usług płatniczych;
- Podmioty objęte wymogami w zakresie bezpieczeństwa i zgodności produktów wprowadzanych do obrotu w Unii oraz wymogami dotyczącymi wprowadzania do obrotu oraz stosowania produktów wrażliwych i niebezpiecznych;
- Podmioty objęte wymogami bezpieczeństwa w sektorze kolejowym, lotnictwa cywilnego, drogowym, morskim oraz transportu lądowego towarów niebezpiecznych;
- Podmioty objęte przepisami dotyczącymi: ochrony środowiska, w tym środowiska naturalnego i klimatu; zrównoważonego rozwoju i gospodarowania odpadami; zanieczyszczeń mórz i powietrza oraz zanieczyszczenia hałasem; ochrony wód i gleby oraz zarządzania nimi; ochrony przyrody i różnorodności biologicznej, a także przepisami dotyczącymi chemikaliów i produktów ekologicznych
- Podmioty objęte przepisami dotyczącymi bezpieczeństwa jądrowego;
- Podmioty objęte Unijnym Prawem Żywnościowym i Paszowym oraz przepisami dotyczącymi zdrowia, ochrony i dobrostanu zwierząt, a także kontroli urzędowych i innych czynności urzędowych przeprowadzanych w celu zapewnienia stosowania prawa żywnościowego i paszowego oraz zasad dotyczących zdrowia i dobrostanu zwierząt, zdrowia roślin i środków ochrony roślin;
- Podmioty odpowiedzialne za zdrowie publiczne, w tym: środki ustanawiające wysokie standardy jakości i bezpieczeństwa organów i substancji pochodzenia ludzkiego, środki ustanawiające wysokie standardy jakości i bezpieczeństwa produktów leczniczych i wyrobów medycznych, a także podmioty objęte przepisami dotyczącymi praw pacjentów i przepisami w zakresie produkcji, prezentowania i sprzedaży wyrobów tytoniowych i powiązanych wyrobów;
- Podmioty objęte przepisami o prawach konsumentów i ochronie konsumentów;
- Podmioty objęte przepisami o ochronie prywatności i danych osobowych oraz bezpieczeństwie sieci i systemów informatycznych
Wyższość przepisów szczególnych nad dyrektywą
Artykuł 3, ust. 1 dyrektywy mówi natomiast:
Jeżeli w sektorowych aktach Unii wymienionych w części II załącznika ustanowiono przepisy szczególne dotyczące zgłaszania naruszeń, stosuje się te przepisy. Przepisy niniejszej dyrektywy stosuje się w zakresie, w jakim dana kwestia nie jest uregulowana w tych sektorowych aktach Unii w sposób wiążący.
Oznacza to, że wyższość nad przepisami dyrektywy o sygnalistach mają zapisy dotyczące zgłaszania naruszeń przez sygnalistów w następujących sektorach:
- Podmiotów objętych przepisami o usługach, produktach i rynkach finansowych oraz zapobieganiu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu;
- Podmiotów objętych przepisami o bezpieczeństwie transportu na mocy: rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 376/2014 z dnia 3 kwietnia 2014 r., dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/54/UE z dnia 20 listopada 2013 r. oraz dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/16/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. ;
- Podmiotów objętych przepisami o ochronie środowiska na mocy dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/30/UE z dnia 12 czerwca 2013 r.
Dyrektywa o sygnalistach – kogo dotyczy tak na prawdę?
Wydawać by się mogło, iż podmioty nie wymienione w żadnym z poprzednich punktów, nie będą zobowiązane do stosowania zapisów dyrektywy o sygnalistach. Jak jednak należy rozumieć wspomniane w Artykule 2. ust. 1 b) i c) „naruszenia mające wpływ na interesy finansowe Unii”, „naruszenia przepisów o podatku od osób prawnych” lub „praktyki mające na celu uzyskanie korzyści podatkowej”?
Odpowiedź możemy znaleźć we wstępie do dyrektywy, gdzie znalazły się następujące zapisy:
(48) W przypadku podmiotów prawnych w sektorze prywatnym obowiązek ustanowienia wewnętrznych kanałów dokonywania zgłoszeń powinien być proporcjonalny do ich wielkości oraz poziomu ryzyka, jakie ich działalność stwarza dla interesu publicznego. Obowiązek ustanowienia wewnętrznych kanałów dokonywania zgłoszeń powinien zostać nałożony na wszystkie przedsiębiorstwa zatrudniające co najmniej 50 pracowników – niezależnie od charakteru ich działalności – na podstawie obowiązku poboru VAT. Po dokonaniu odpowiedniej oceny ryzyka państwa członkowskie powinny mieć możliwość, w szczególnych przypadkach, wymagania również od innych przedsiębiorstw ustanowienia wewnętrznych kanałów dokonywania zgłoszeń, np. ze względu na znaczące ryzyko wynikające z ich działalności.
(49) Niniejsza dyrektywa nie powinna uniemożliwiać państwom członkowskim zachęcania podmiotów prawnych w sektorze prywatnym zatrudniających mniej niż 50 pracowników do ustanawiania wewnętrznych kanałów dokonywania zgłoszeń i podejmowania działań następczych…
W praktyce więc dyrektywa o sygnalistach dotyczy każdego płatnika podatku VAT zatrudniającego powyżej 50 osób. Znając natomiast zaangażowanie obecnego rządu w uszczelnianie systemu podatkowego i monitorowanie nadużyć w tym zakresie, nie wykluczone, iż zakres obowiązywania przepisów zostanie poszerzony również o podmioty zatrudniające mniej niż 50 osób.
Dyrektywa o sygnalistach – kogo nie dotyczy?
Za niezobowiązane do realizacji zapisów dyrektywy mogą tak na prawdę uważać się jedynie małe przedsiębiorstwa, które nie działają w żadnym z sektorów omówionych w punktach poprzednich.
Warto jednak wspomnieć, iż brak zobowiązania nie oznacza, że działania zmierzające do ochrony sygnalistów w takich przedsiębiorstwach nie mogą być podjęte. System ochrony sygnalistów niezależnie od rodzaju organizacji jest narzędziem, które pozwala uniknąć strat finansowych i wizerunkowych poprzez odpowiednio wczesne wykrycie nieprawidłowości i podjęcie działań naprawczych.